با فرهنگ دارو بخوریم؟!

به گزارش مجله خبری نگار/ایران-محدثه جعفری: محاسبه سرانه مصرف دارو در کشور نشان می‌دهد طی این سال‌ها سرانه یا میانگین مصرف دارو به ازای هر ایرانی از ۳۶۵ عدد در سال ۱۳۸۵ به ۴۴۲ عدد در سال ۱۳۹۰ رسید و اکنون با گذشت حدود ۱۲ سال، در سال ۱۴۰۲ به ۶۱۸ عدد رسیده است که این را می‌توان از کوه دارو‌های موجود در منازل‌مان به وضوح دید که بیانگر افزایش و مصرف بی‌رویه دارو است به گونه‌ای که بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان تجویز دارو‌ها با جمعیت کشور و وضعیت اپیدمیولوژیک بیماری‌ها همخوانی ندارد و تلاش‌های صورت گرفته برای اصلاح این الگو از موفقیت چندانی برخوردار نبوده است. به طوری که رئیس سازمان غذا و دارو، دارو‌های آنتی بیوتیک و در بین آنها «آموکسی سیلین» را رکورددار دارو از نظر مصرف عددی در کشور برمی شمرد و بررسی فروش دارو‌ها در سال گذشته نشان می‌دهد متفورمین، «داروی مخصوص بیماران دیابتی» در بخش تعدادی به عنوان پرمصرف‌ترین داروی کشور ثبت شده است. این امر سبب شد تا با دکتر راضیه کشاورز ملکی سرپرست گروه تجویز، مصرف منطقی و اطلاع رسانی فرآورده‌های سلامت گفتگو کنیم.

در گذشته دارو‌های مسکن در رده اول مصرف خودسرانه دارو بودند که بیشترین عوارض را برای بدن به خصوص کلیه داشتند، اکنون شرایط به چه صورت است؟

دارو‌های بدون نسخه که با عنوان دارو‌های OTC نیز شناخته می‌شوند، به دارو‌هایی گفته می‌شود که بدون نسخه هم خریداری و فروش می‌شوند. دارو‌هایی نظیر قرص سرماخوردگی، استامینوفن، ایبوپروفن، آسپیرین و دارو‌های کودکان مانند سوسپانسیون ایبوپروفن و... این دسته از دارو‌ها با عنوان دارو‌های OTC شناخته و دسته‌بندی می‌شوند. زمانی که مطابق دستورالعمل‌های روی برچسب و یا طبق دستور پزشک مصرف شوند، ایمن و مؤثر بوده، بنابراین همان‌طور که دستورات پزشک برای استفاده از داروی تجویزی نادیده گرفته نمی‌شود هنگام مصرف داروی OTC نیز باید برچسب روی دارو نادیده گرفته نشود. عدم آگاهی از تداخلات دارویی و غذایی، شرایط جسمانی، سن، جنس، شرایط مصرف در دوران بارداری و شیردهی و... می‌تواند عوارض جانبی متعدد و خطرناکی را به‌دنبال مصرف این دارو‌ها داشته باشد.

در کشور ما مصرف و تجویز برخی دارو‌ها غیرمنطقی صورت می‌گیرد که در نتیجه هزینه‌های سلامت کشور را افزایش می‌دهد، آیا ضرورت فرهنگ‌سازی در این زمینه احساس نمی‌شود؟

از عوامل تأثیرگذار بر مصرف و تجویز غیرمنطقی دارو می‌توان به مصرف بالای داروی OTC و حتی برخی از دارو‌های خارج از OTC به دلایلی، چون مصرف خودسرانه دارو توسط افراد، هزینه بالای ویزیت پزشکان، تأثیر اطلاعات اشتباه فضا‌های مجازی، عدم اعتماد به پزشک، ترجیح نظرات و سلایق خود بر پزشک معالج، ترجیح مسائل تجربی بر علمی و توصیه‌های غیر اصولی افراد به یکدیگر، دانش ناکافی برخی از پزشکان و عدم آشنایی آنان با اصول تجویز منطقی دارو‌ها اشاره کرد. همچنین فرهنگ بیماران در مراجعات مکرر پزشکان، بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های متعدد، اعتقاد به خود درمانی و اصرار بر دریافت اشکال تزریقی دارو‌ها هم وجود دارد که همگی می‌توانند بطور مستقیم یا غیر مستقیم، بر افزایش مصرف دارو و تجویز و مصرف غیرمنطقی دارو در کشور تأثیرگذار باشند.

فرهنگ‌سازی چقدر می‌تواند مؤثر باشد؟

آموزش در کنار فرهنگ‌سازی در رسانه‌ها، جامعه و همچنین نظارت بر انجام دستورالعمل‌ها و پروتکل‌های موجود می‌تواند نقش مهمی در تجویز و مصرف منطقی دارو داشته باشد.
افزایش آگاهی، آموزش عمومی و فرهنگ‌سازی و اصلاح باور‌های غلط اجتماعی و فردی می‌تواند تأثیرات بسزایی در کنترل این موضوع داشته باشد. با هدف منطقی‌سازی مصرف دارو و ارتقای فرهنگ مصرف آن در میان جامعه، برنامه‌ریزی لازم به منظور آموزش‌های عمومی در جامعه با کمک تهیه محتوای آموزشی توسط معاونت‎های غذا و داروی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور صورت می‌گیرد.

کمی بیشتر توضیح می‌دهید؟

این آموزش‌ها می‌تواند شامل چاپ و انتشار کتاب قصه، تهیه انیمیشن و برنامه‌های تلویزیونی، چاپ مطلب در مطبوعات، فضای مجازی و وب‌سایت، تهیه و انتشار پیام‌های آموزشی (تابلوی روان، پوستر، بیلبورد، بنر و...) از طریق روابط عمومی سازمان غذا و دارو، وزارت بهداشت، خبرگزاری‌ها و صدا و سیما باشد.

این برنامه‌ها امروزه در جامعه اجرا می‌شود؟

در سال‌های اخیر طی برنامه‌ریزی مدون شامل پایش نسخ پزشکان و نظارت بر مقدار تجویز و مصرف دارو‌ها از طریق بررسی شاخص‌های کشوری توسط کمیته‌های تجویز و مصرف منطقی دارو‌های معاونت‎های غذا و داروی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور در حال مدیریت و کنترل این امر مهم هستیم، به‌طوری‌که روند تغییر درصد نسخ حاوی داروی آنتی‌میکروبیال در ۲۵ سال اخیر از ۶۵ درصد به ۳۵ درصد کاهش یافته است. ولی با این‌حال هنوز تجویز و مصرف بی‌رویه آنتی بیوتیک‌ها در جامعه دیده می‌شود که خطر ایجاد مقاومت‌های آنتی بیوتیکی، ایجاد عوارض ناخواسته دارویی و تحمیل هزینه‌ها و بار مالی اضافه به سیستم سلامت وجود دارد. از سوی دیگر مصرف بی‌رویه دارو‌ها می‌تواند سبب کمبود دارو در جامعه شود. تجویز و مصرف غیرمنطقی دارو، با طولانی‎تر کردن طول دوره بیماری، بدتر کردن بیماری زمینه‌ای و تحمیل هزینه بیشتر موجب آسیب رساندن به بیمار می‌شود.

پزشکان عمومی در تجویز غیرمنطقی دارو چقدر نقش دارند؟

با توجه به نقش مهم پزشکان عمومی در تجویز دارو و به‌عنوان اولین حلقه چرخه درمان به نظر می‌رسد اولین و مهم‌ترین راه پیشگیری از بروز اشتباه در تجویز و کاربرد داروها، به‌کارگیری دقت کافی و مهارت لازم در تجویز دارو توسط این افراد است. پزشکان عمومی با بررسی علائم بیمار و بررسی دقیق، تشخیص صحیح و انتخاب به‌جا و درست داروی مورد نیاز بیمار، می‌توانند کمک شایانی به کاهش تجویز و مصرف غیرمنطقی دارو‌ها داشته باشند.

همه ما تجربه دریافت تعداد بالایی از دارو‌های تجویزی را داریم که معمولاً مصرف نمی‌شوند و سبب ایجاد کوهی از دارو‌های مختلف در منازل‌مان شده است، چقدر این موارد می‌تواند بار اضافه بر سیستم بهداشت و درمان داشته باشد؟

وجود دارو‌های مصرف نشده و تاریخ گذشته در منزل، از یک سو بروز مسمومیت دارویی را در اعضای خانواده خصوصاً کودکان و افراد سالمند افزایش می‌دهد و از سوی دیگر دور ریختن این دارو‌ها از طریق فاضلاب و روش‌های غیرایمن، منجر به بروز آلودگی‌های زیست محیطی، منابع آب‌های زیرزمینی و بروز بیماری‌های متفاوت در انسان‌ها می‌شود که از این طریق تحمیل بار اضافه بر سیستم بهداشت و درمان خواهد شد که فقط می‌توانیم با ایجاد فرهنگ صحیح تجویز و مصرف درست دارو، این عوامل را کنترل کنیم.